Inleiding tot de geschriften en mystiek van Jan van het Kruis

Poëzie die het geloof laat zingen

Jan is ook een van de grootste religieuze dichters van de Spaanse literatuur. Zijn gedichten ademen een taal van verlangen, licht en liefde. Ze spreken over God als de Beminde die de ziel zoekt en uitnodigt.

Bekende werken zijn onder andere:

• Donkere nacht (met het beeld van de nacht)
• Geestelijk Hooglied (met het beeld van de liefdesontmoeting)
• Bestijging van de berg Karmel (met het beeld van de bergbestijging)
• Levende Vlam van Liefde (met het beeld van de vlam in het hout)

Zijn taal is eenvoudig, maar vol symboliek. Ze kan tegelijk teder, krachtig en troostend zijn. Veel lezers ervaren dat zijn woorden een verrassende helderheid brengen in hun eigen geloofsweg. 

Zijn mystiek – de weg van de ‘donkere nacht’

Een centraal thema in Jans werk is de ‘donkere nacht van de ziel’. Deze nacht is niet bedoeld als een moment van wanhoop, maar als een spirituele groeifase. Jan beschrijft hoe de mens soms alles moet loslaten wat hem afleidt, om stil te worden voor God. Deze nacht is een innerlijke zuivering—zacht maar diep—waarin God de ziel voorbereidt op een grotere liefde.

Jan onderscheidt twee bewegingen:

1. De actieve nacht

Dit is de inspanning van de mens zelf. Hij leert stap voor stap onthechten van wat hem gevangen houdt: eigen wil, onvervulde verlangens, drukte, uiterlijke zekerheden. Niet om armer te worden, maar om vrijer te worden voor God.

2. De passieve nacht

Hier neemt God zelf het initiatief. De ziel wordt geleidelijk gezuiverd van haar innerlijke weerstanden. Het kan voelen als droogte, stilte, of onrustige zoeken—maar juist daarin wordt het hart door God gevormd.

Deze mystiek is geen theorie, maar een weg van transformatie, waarop de mens wordt geleid naar diepe vrede en een stille vreugde.

Zijn mystiek — liefdesontmoeting, bergbestijging, vlam

In andere werken gebruikt Jan andere beelden. Beelden drukken beter uit wat God in de mens doet dan abstracte termen. Jan is overigens een groot dichter, een van de grootste van de Spaanse literatuur. Zijn gedichten ademen een taal van verlangen, licht en liefde.

1. Liefdesontmoeting

God is de Gans Andere, maar tegelijk de Geliefde die diep binnenin aanwezig is. Maar Hij is er verborgen, en de ziel zoekt Hem hartstochtelijk. In feite is het een wisselwerking van zoeken en vinden, aangetrokken worden en aantrekken, zoals in het levensverhaal van twee menselijke geliefden. Na heel wat wederwaardigheden wordt de ziel binnengelaten in de tuin van de liefde; na de verloving komt het geestelijk huwelijk, waarin de ziel één is met en omgevormd in God(delijke liefde).

2. Bergbestijging

De weg naar God is als de beklimming van een berg: langzaam, moeizaam, heftig. Maar op de top is pure vrijheid en vreugde. Steeds meer wordt losgelaten, steeds dieper trekt men de innerlijke leegte en stilte in waarin God zich kan openbaren. 

3. Vlam

Jan gebruikt ook het beeld van het stuk hout dat in het vuur ligt: langzaamaan vat het vuur vlam in het hout, tot het helemaal licht en vuur is geworden. De goddelijke Liefde neemt bezit van de mens, tot al zijn talenten, eigenschappen en duistere kantjes getransformeerd zijn in licht en liefde.